ДШТ нь бие махбодид даавар ялгаруулж эрхтэн тогтолцооны үйл ажиллагааг зохицуулж байдаг хэд хэдэн булчирхайнуудаас бүрдэнэ. Бие махбодын маш олон үйл ажиллагааг зохицуулж хянаж байдаг. Жишээлбэл, өсөлт хөгжилт, бодисын солилцоо, нөхөн үржихүй, хүрэлцэхүйн мэдрэхүй, биеийн хөдөлгөөн, бэлгийн бойжилт зэрэг(1).
Механизмын хувьд гэвэл ерөнхийдөө дотоод шүүрлийн булчирхайнаас (ДШБ) ялгарсан даавар буюу гормон цусанд ялгарч зорилтот эд эсэд яг юу хийх ёстойг заасан дохиог дамжуулдаг. Харин ДШБ нь зохих хэмжээний буюу ялгаруулах ёстой даавраа ялгаруулж чадахаа болих үед бие махбод үйл ажиллагаа алдагдаж өвчин эмгэг үүсэх нөхцөл бүрддэг(2).
Хамгийн гол амин чухал гормон ялгаруулдаг ДШБ-д:
- Hypothalamus (Гипоталамус) — Ялгарч буй даавар нь биеийн температур, өлсөх, цангах, сэтгэл хөдлөл, унтах, бэлгийн дур хүсэл мөн бусад булчирхайнаас ялгарах даавруудыг зохицуулах үүрэгтэй.
- Pituitary gland (Өнчин тархины булчирхай) — Өсөлтийн даавар ялгаруулдаг мөн бусад булчирхайнаас ялгарах даавруудыг зохицуулах үүрэгтэй.
- Parathyroid gland (паратироидын булчирхай) — Бамбайн булчирхайн ард байрлах 4 ш жижиг булчирхай энэ нь бие дэх кальцийн хэмжээг зохицуулахад оролцдог.
- Thyroid (Бамбай булчирхай) — Ялгарч буй даавар (Т3, Т4) нь бодисын солилцоонд оролцож мөн Калор шатаалт, энерги зарцуулалт, өсөлт болон зүрхний хэмнэлд нөлөөлнө.
- Pancreas (Нойр булчирай) — Цусан дах сахарын хэмжээг зохицуулах инсулин дааврыг ялгаруулдаг.
- Adrenal glands (Бөөрний дээд булчирхай) — 2 бөөрний дээр байрлах 2 ш булчирхай юм. Энэ нь бодисын солилцоо, дархлааны систем, цусны даралт-н зохицуулалтанд нь оролцоно мөн стрессны гормон (кортизол) ялгаруулдаг.
- Ovaries (Өндгөвч) — Зөвхөн эмэгтэйчүүдэд байх бөгөөд эстроген мөн прогестерон ялгаруулдаг.
- Testosteron — Эр бэлгийн даавар
Thyroid (Бамбай булчирхай)
Т4 буюу тироксин нь гипоталамус болон өнчин тархийн зохицуулалтаар бамбай булчирхайнаас ялгардаг. Мөн биеийн эд эсүүдэд Т4 даавар нь Т3 болж хувирдаг. Энэ нь Т4-ийн гарал үүсэлтэй Т3 даавар бөгөөд мөн бамбай булчирхайнаас шууд ялгардаг Т3 даавар мөн байдаг. Т3 -ийн 80 орчим хувь нь иодын нэг атомыг Т4 -ээс байхгүй болгосноор үүсдэг бөгөөд үүнийг иодгүйжүүлэх гэж нэрлэдэг, энэ процесс нь Т4-г цусанд нэвтрэх үед элэг болон бөөрөнд явагддаг.
Механизмын хувьд товчоор:
Гипоталамуст Тиротропин ялгаргаруулах (Бамбай булчирхайн дааврын нийлэгжилтийг идэвхжүүлэх) дохио ирж, энэ нь өнчин тархины булчирхайг өдөөснөөр Бамбай булчирхайг өдөөх гормоныг ялгаруулдаг (Thyroid-stimulating hormone — TSH).
Бамбайн булчирхайн хэт идэвхитэй байх буюу хэвийн хэмжээнээсээ их даавар ялгаруулснаас (гипертиреодизм) эсвэл идэвхигүй байх буюу хэвийн хэмжээнээсээ бага даавар ялгаруулснаар (гипотиреодизм) бамбай булчирхайн эмгэг эхэлж байгаа юм.
Тэгвэл хэвийн буюу ялгаруулах ёстой хэмжээ нь хэд юм бэ?
TSH буюу Бамбай булчирхайг өдөөх даавар 0.3/0.5 mIU/L— 3.0/5.0mIU/L — Зурган дээрх ногоон өнгө
TSH буюу Бамбай булчирхайг өдөөх дааврын хэмжээ хэвийн хэмжээнээс бага байхыг буюу 0.4-с бага байвал Гипертиреод (хэт идэвхитэй бамбай булчирхай).
TSH буюу Бамбай булчирхайг өдөөх дааврын хэмжээ хэвийн хэмжээнээс их байхыг буюу 5.0-с их байхыг Гипотиреод (идэвхи сул бамбай булчирхай) гэнэ.
Бамбайн булчирхайн эмгэг үүсэхэд маш олон хүчин зүйлүүд нөлөөлж болно, жишээлбэл:
- Хөгшрөлт
- Өвчин эмгэг/ архаг өвчин /биеийн байдал (мэс засал, цацраг идэвхит эмчилгээ, хавдрын эмчилгээ, хүнд бэртэл гэмтэл, хортой болон хоргүй хавдрын эс, халдварт өвчин, аутоиммунь өвчин мөн зарим төрлийн эм нэмэлт тэжээл хэрэглэх)
- Стресс
- Хүрээлэн буй орчин (Хүрээлэн буй орчны дотоод шүүрлийг алдагдуулдаг химийн бодис)
- Удамшил /төрөлхийн
Ашигласан материалууд:
- Van den Beld AW, Kaufman J-M, Zillikens MC, Lamberts SWJ, Egan JM, van der Lely AJ. The physiology of endocrine systems with ageing [Internet]. The Lancet Diabetes & endocrinology. 2018;6(8):647–58.
- Brody B. The endocrine system and glands of the human body [Internet].WebMD Medical Reference. 2021 [cited 2021 May 20]. Available from: https://www.webmd.com/diabetes/endocrine-system-facts
- InformedHealth.org [Internet]. Cologne, Germany: Institute for Quality and Efficiency in Health Care (IQWiG); 2006-. How does the thyroid gland work? 2010 Nov 17 [Updated 2018 Apr 19]. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK279388